Mezopotamya'da MÖ. 5000 yılından başlayarak düzenli toplum yaşamının ilk belirtileri görülmektedir. MÖ. 3500 yılına ait olduğu saptanan Uruk'ta ilk çömlekçi çarkına, dolayısıyla çarklı çömlekçiliğe rastlanmıştır; en önemlisi de L. Woolley kazılarında araba tekerleği kalıntılarının ortaya çıkarılmasıdır. Ancak, çömlekçi çarkının mı araba tekerleğini doğurduğu, yoksa araba tekerleğinin mi çömlekçi çarkını doğurduğu henüz çözümlenememiş bir tartışma konusudur. ¹

MÖ. 3000 yıllarında çarklı çömlekçiliğin kuzey Mezopotamya'dan tüm Mezopotamya'ya, batı Hindistan'a, Suriye'ye, Mısır'a ve Onasya'ya yayıldığını gene arkeolojik kazıların yardımıyla izleyebiliyoruz.² Anadolu'da ilk çarklı çömlekçiliğe ait bulgulara MÖ. 3000-2000 yılları arasında ilk kez Kayseri dolaylarında³, Alişar'da⁴, Boğazköy'de ve Truva'da rastlanıyor.⁵

Yere yakın, bir milin üzerine oturtulmuş, elle döndürülen bu çömlekçi çarkı türüne uzun süre bir yenilik getirildiği söylenemez. Ancak bu arada millerin bir yatağa oturtulmuş olduğunu, yapılan işlerin çark dönerken sicimle rahatça kesilmiş olmalarından anlıyoruz.

Resim 1
MÖ. 600-500 yıllarında eski Yunan Uygarlığında ve sömürgelerinde yaygınlık kazanmış elle döndürülen çark türü.
(A. Rieth, 5000 Jahre Töpferscheibe)

MÖ. 800 yıllarında eski Yunan uygarlığında çarklı çömlekçiliğin doruğuna eriştiğini söyleyebiliriz.⁶ Bu nedenle Yunanlılar bu gerecin yaratıcısının ancak kendileri olabileceği tezini savunmaktadırlar. MO. 600 yıllarında yapılan işlerin hangi ustalara ait olduğunu simgeleyen, örneğin "Euphoinios beni biçimlendirip dekorladı." ya da Euthymides adlı ustanın yazdığı "Euphorinios'un erişemeyeceği güzellikte dekorladı." gibi yazılar vardır.⁷ Bunlar bize o zaman bir meslek gururunun var olduğunu kanıtlıyor. Bu ustaların, aynı zamanda kendi işlerinin deniz aşırı ülkelere ticaretini yapan, atölyelerinde ağır işlerde çalıştırdıkları bol esir bulunduran çok varlıklı kişiler olduklarını öğreniyoruz. ⁸

Örneğin 1880 yılında, merkezi Rusya'da çömlekçilere ayakla döndürülen çömlekçi çarkı kullandırılmak istendiği zaman çömlekçiler, buna, bir haftada çektiğimizi el tornasıyla bir günde çekiyoruz diyerek direnç göstermişlerdir.

Çömlekçi çarkını kendilerinin bulduğunu savunan eski Yunan kültürünün bugünkü Kreta (Girit) ve Messinnen'inde elle döndürülen çarklarla çalışan pek çok çömlekçi köyü vardır. Roland Hampe ve Adam Winter bu adalardaki izlenimlerinde sarp bir dağ köyünde çark mekanizmasını yağlamak için un kullanıldığını görmüşler, çömlekçi kadınların aynı işi örneğin zeytinyağının da görebileceğini bilmediklerine tanık olmuşlardır.¹¹

Resim 2
MÖ. 300 yılına ait Philae adasırıda bulunan bir Mısır tapınağının duvar rölyeflerinde, ayakla döndürülebilen çark türü.
(A. Rieth, 5000 Jahre Töpferscheibe)

Bu dönemde çömlekçi çarkı da biçim bakımından bir gelişme gösteriyor. Örneğin çarkın çapı büyüyor, mil ve milin yataklanması daha da geliştiriliyor, çark yerden biraz daha yükseltiliyor; öyle ki çarkta çalışan kimse artık oturarak çalışabiliyor. Ne var ki çark gene de ancak elle döndürülebilecek durumdadır.

Ayakla döndürülebilen ilk çömlekçi çarkına MÖ. 300 yılında Philae adasında (Yukarı Mısır'da) bulunan bir tapınağın duvar rölyeflerinde rastlıyoruz. ¹⁰

Ayakla çevrilebilen (resim 2) çömlekçi çarkının çeşitli aşamaları yanında elle döndürülen çömlekçi çarkı (Bkz. Küçüksu, Tödürge, Kavakbaşı, Günkırı köyleri) çağımıza dek hemen her yerde yaşamını sürdürmüştür.

(A. Rieth, 5000 Jahre Töpferscheibe)