106. Avanos'ta işlik olarak kullanılan çok eski taş yapılar

Nevşehir iline bağlı Avanos ilçesi, çömlekçilik deyince bugün akla ilk gelen yerlerden biridir: belki de Göreme ve Ürgüp gibi turistik bir yöreye yakın olması nedeniyle çok tanınmıştır. Burada çanak çömlek yapımına Avanos'un kuruluşuyla birlikte 1202 yılında başlandığı sanılıyor.1 19. Yüzyıl'da yaşamış olan Seyrani'nin de şöyle bir deyişi vardır:2

"Kör de bilir Avanos'un yolunu, Testi bardak kırığından bellidir..."

Çömlekçilik konusunda bugüne dek üzerinde en çok inceleme yapılan yer de gene Avanos olmuştur. Örneğin Doç. Dr. Neriman Gürtan ve Doç. Dr. Nuri Munsuz'un "Avanos Çömlekçiliği ve Kullanılan Toprakların Bazı Teknolojik Özellikleri" adı altında ortak bir yapıtları vardır (Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Yayınları: 404; Bilimsel Araştırma ve İncelemeleri; 254). Ben, bu çalışmamda Anadolu'daki çömlekçiliğe genel olarak bakarken, Avanos'un Anadolu çömlekçiliğindeki yerini saptanmakla yetineceğim.

İşlik adı verilen ve çok eskiden kalma taş yapılar içine yerleşmiş olan 75 kadar iş yerinde 300 kadar çömlekçi ustası çalışmaktadır. Avanos'ta, Anadolu'da rastladığım en büyük fırın boyutları olan 3 m. çaplı, 4 m. yükseklikte silindirik dördüncü tür fırınlarda büyük bir üretim söz konusudur. Kısa milli, yataklı ve bilyalı olmasına karşın çark, acayip bir ilkellik içindedir.

Avanos'ta sır yapmasını bilen bir usta bulunmasına karşın yapılan işlerin tümü sırsızdır. İlk pişirimden sonra yalnız turşu küplerinin içleri ziftle astarlanmaktadır.

Avanos'ta kullanılan çark türü

	Çark aynası	Yapay olarak çanak-çömlekle uzatılmış bir tür mil ve gene kilden yapılmış çarkın üst kısmı.
	Ulak	Bu kısımın tümüne verilen addır. Gereğinde çanak çömlek eklenerek ya da çıkarılarak istenilen uzunluk elde edilir.
	Çark	Ayıbacağının üstüne mıhlanmış daire biçimindeki tahta kısım.
	Ayıbacağı	adı verilen bu parça, Kızılhisar'da görülen araba tekerleğinin büzülmüş modelidir.
107 Oturarak çalışılması çok rahat olmayan Avanos'a özgü çark	108 Aslında çalışmanın pek rahat olmaması gereken çarkta kusursuz bir biçimlendirme.