7. Tezgah türü

MERZİFON ve OSMANCIK (Amasya ve Çorum)

[geri] [içindekiler] [ileri]

178 Merzifon'da insan boyuna yaklaşan büyüklükteki küplerin yapılışı

harita

Çorum iliyle bu ilin Merzifon ve Osmancık ilçelerinde yedinci tür tezgâh kullanılmakta ve bütünüyle aynı yöntem ve biçimlerle çalışılmaktadir.

Çorum'da eskiden çömlekçilik, çalışanların konut gereksinmelerini bile atölyelerin belli bir kesiminde karşılayan çok büyük kuruluşlarda sürdürülmekteymiş. Örneğin bizim ziyaret ettiğimiz atölyede dana önce 30 kişi çalışmaktayken bugün aynı atölyede ancak 4 kışı bu uğraşı sürdürmektedir. Plâstik endüstrisinden en çok etkilenen yörenin burası olduğu söylenebilir.

Yapılan işlerde ağırlık en çok boylan 80-100 cm. ve daha yukarıya dek uzanan ve içleri ziftle kaplanan küplere verilmiştir. Bunun yanında emzikli ve emziksiz su testileri, çökelek adı verilen peyniri basmak için irili ufaklı çömlekler, yoğurt için gerekli keşkeş adı verilen yassı çömlekler, şapka adı verilen baca tepeleri ve künk gibi yapı malzemeleri de yapılmaktadır.

Bu yörede çarkta çalışan bir çömlekçi ustasının iki yardımcısı vardır. Yardımcılardan biri çarkı çevirirken, öteki çarkta işlenecek çamuru kararak kunt adı verilen parçalara ayırmaktadır. Biçimlendirmede kullanılan çeki tahtasına "el tahtası", "kazıyacak", payım gibi adlar verilmektedir.

harita

Büyük küpler üç ayrı işlemden geçirilerek yapılmaktadır. Yandaki çizimde de izlenebileceği gibi, ulak ve dobay adı verilen kısımlar, çarkta çekilerek biçimlendirildikten sonra bir gün bekletilmekte ve birbirlerine eklenerek ertesi gün küpün kup kısmı bant usulüyle tamamlanmaktadır. Böylece bir küpün yapımının üç gün sürmesine karşın günde ortalama 160-180 küp çıkarılabilmektedir.

Kullanılan kil, Osmancık'ta sellerin geçeceği yerlere açılmış çukurlara dolan çamurdan elde edilir. Havanın ısınmasıyla çamur, suyunu buharlaşma yoluyla kaybettikten sonra çukurlardan alınmakta atölyelere taşınarak ayakla çiğneme yöntemiyle halledilmektedir. Aynı kil Merzifon'daki çömlekçilere de gönderilmektedir. Burada, atölye yakınındaki tarlalardan çıkarılan killerle karıştırılarak kullanılmaktadır. Merzifon'lu bir ustanın belirttiğine göre kil ne kadar derin çukurlardan çıkarılırsa ateşe dayanıklılığı o ölçüde artıyormuş. Öyle anlaşılıyor ki kil, güneş ışınlarıyle ne kadar az temas etmişse ateşe dayanıklılığı o ölçüde büyük olmaktadır.

Bu yörede çömleklerin yalnız içleri sırlanmakta, bu sırın yapımında boraks ve göz taşı (bakır sülfat) kullanılmaktadır. Sırlanacak işler, deri setliğindeyken önce beyaz kilden yapılmış bir astarla astarlanmaktadır. Pişirim, odun ateşiyle 7-8 saat süreyle çömlekçi fırınlarında yapılmaktadır. Fırından çıkarılan işler, daha sıcakken suya sokulmakta, çamurun içinde bulunan kireç söndürülmekte, böylece ürünlerin daha sonra nem kaparak bozulmaları önlenmektedir. Bilimsel açıdan tartışılabilir, ancak çömlekçiler bunu böyle uygulamaktadırlar.

179 Çorum'da sevkedilmeyi bekleyen küpler	180 Merzifon'da atölye sahibinin kendisi için özel bir semaver ve demliği
181 Merzifon'da yapılmış, sevk edilmeyi bekleyen yapı malzemeleri	182 Atölyede küplerle örülerek yapılmış bir bölme duvarı.